Τοπωνύμιο είναι το όνομα με το οποίο «βαπτίζει» ο άνθρωπος ένα συγκεκριμένο τόπο.
Τοπωνύμιο=
τόπος + ώνυμα = τόπος + όνομα. ( ο+ο =ω) (
ετυμολογική προσέγγιση)
Λέξεις
που συνηγορούν : Επ-ώνυμο, αν-ώνυμο , μον-ώνυμο κ.λ.π
Συνήθως, το όνομα αυτό δηλώνει το
πιο ιδιαίτερο , το πιο ξεχωριστό χαρακτηριστικό
του τόπου.
Έρχεται λοιπόν ο τόπος και
αναγκάζει το νονό του να του δώσει
το όνομα που του αρμόζει
Σπουδαίο επίσης είναι ότι ανάδοχος δεν είναι κάποιος ειδικός που επισκέπτεται τον τόπο μέσα στο χρόνο και με μαγικό τρόπο τον
βαπτίζει, αλλά είναι ο
απλός κάτοικος που ζει, κινείται και γνωρίζει από κοντά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου
τόπου.
Τα
τοπωνύμια είναι λαογραφικές δεξαμενές
που μέσα τους κρατούν
κρυμμένες πληροφορίες για την τοπική μας ιστορία, τη γεωγραφία, την οικολογία της περιοχής , την παράδοση, τα ήθη και τα έθιμα, ακόμα και την εξέλιξη
της γλώσσας μας. Καθήκον μας είναι να τα διαφυλάξουμε και να τα παραδώσουμε στις νεότερες γενιές όπως
αυτά προφέρονται από τους ντόπιους , χωρίς αλλοιώσεις και χωρίς
αλλαγές. Πολλές φορές, δυστυχώς
,νομίζουμε ότι είναι ξενόφερτα και τ’ αλλάζουμε αβασάνιστα. Μερικά
μικροτοπωνύμια κινδυνεύουν να χαθούν με το πέρασμα των γενιών, γι’ αυτό
είναι ανάγκη να γίνει ένα προσκλητήριο
για την συλλογή, καταγραφή και μελέτη των τοπωνυμίων του
γεωγραφικού χώρου των Βατίκων.
Τα
τοπωνύμια αποτελούν πολύτιμα πετράδια, αφημένα στη γη από τους προγόνους μας, και μας
καλούν να παίξουμε το παιχνίδι του
κρυμμένου θησαυρού. Τούτα τα
πετράδια δε χάνουν μέσα στο χρόνο την αξία τους, αλλά την αυξάνουν, και
περιμένουν το γεωργό, τον κτηνοτρόφο,
τον πεζοπόρο, τον ορειβάτη, τον κυνηγό, το φυσιολάτρη
και τον κάθε ερευνητή να τα βρει, να
θαυμάσει τη λάμψη τους και να τα κρεμάσει φυλακτό.
Αρκετά χρόνια ασχολούμαι
με την ετυμολογία των λέξεων και την ερμηνεία των τοπωνυμίων. Είναι
πρόκληση για έναν μαθηματικό να προσπαθεί να λύσει το γόρδιο δεσμό της σύνθεσης
μιας λέξης…
Ας με συγχωρέσουν οι ειδικοί … και ας κρίνουν με επιείκεια τούτο το
γραπτό.
Εν
συντομία, σας παραθέτω, με απλά παραδείγματα , μια
γενική μεθοδολογία ερμηνείας τοπωνυμίων. Απαραίτητη προϋπόθεση, για την ορθή ερμηνεία ενός τοπωνυμίου,
είναι ο ερευνητής να κάνει αυτοψία της περιοχής . Τα τοπωνύμια τα χωρίζουμε ανάλογα με:
Α) ΤΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΓΕΩΛΟΓΙΑ
ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ
(ανάγλυφο-
χρώμα - σύσταση του εδάφους)
1. Κούνος: Το βουνό που έχει την μορφή κώνου.
( ου= ω)
2. Ασωπός ( ως Γη) : Η περιοχή που
το έδαφός της έχει άσπρη όψη = ασπροχώματα = Ασ-ωπός.
3. Ασωπός: ( ως ποτάμι ) Το ποτάμι που
έχει άσπρα νερά είτε επειδή αφρίζουν
στην «κατεβασιά» τους είτε επειδή
«κουβαλά» μαζί του άσπρα χώματα. Θεωρώ
ότι ο δικός μας Ασωπός είναι εδαφωνύμιο και όχι υδρωνύμιο. Σε αυτό συνηγορεί ότι εκεί κοντά υπάρχει αρχαιότατο
τοπωνύμιο με το όνομα Λεύκη (λευκά
χώματα).
4. Ακρωτήριο: Το άκρον του όρους.
5. Καταβόθρα: Το βάραθρο που χύνονται τα νερά της
βροχής.
6. Ασπρούδια: Περιοχή που
ασπρίζει από το άσπρο αλάτι που κρατούν οι αλυκές της.
7. Λευκάδα : Το νησί με τις
κατάλευκες αμμουδιές και τις άσπρες κροκάλες.
Β) ΤΗ ΠΑΝΙΔΑ ΚΑΙ ΤΗ ΧΛΩΡΙΔΑ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ
(Φυτώνυμα- Δενδρώνυμα- Ζωώνυμα)
1. Ρειχέα:
Χωριό με πολλά ρείκια.
2. Γλαρονήσι:
Νησί όπου συχνάζουν γλάροι.
3. Μαραθιάς: Περιοχή με μάραθα.
4. Κέχρια: Ένα χωράφι που καλλιεργούσαν
κεχρί.
5. Βελανίδια: Χωριό με
βελανιδιές.
6. Ελαφόνησος: Νησί που ζούσαν
ελεύθερα ή εκτρέφοντο ελάφια.
7. Κερατσίνια: Περιοχή με
χαρουπιές
8. Αχράϊ: Χωράφι στην Ελίκα όπου υπήρχαν αχλαδιές. Το συγκεκριμένο
τοπωνύμιο αντανακλά σίγουρη τσακώνικη επιρροή . Αχράι στα τσακώνικα σημαίνει αχλάδι. Αχρίς στα αρχαία είναι η
αχλαδιά . Γνωστό είναι ότι επιβιώνουν στα Βάτικα ακόμη και σήμερα αρκετές
τσακώνικες λέξεις
Γ)
ΑΠΟ ΟΝΟΜΑΤΑ ΑΝΘΡΩΠΩΝ Ή ΑΓΙΩΝ
(Κυριώνυμα - Αγιώνυμα)
1.Κουσουλιάνικα, Μαραβελιάνικα, Χαδιαρέικα,
Κοντραφουριάνικα, Παπαδιάνικα (κυριώνυμα).
2. Άγιοι Απόστολοι, Αρχάγγελος, Παντάνασσα, Άγιος Νικόλαος, Άγιος
Γεώργιος (αγιώνυμα)
Δ)
ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ
(επαγγελματικά τοπωνύμια)
1.
Ληνός: Περιοχή που υπήρχε ληνός και πατούσαν τα σταφύλια για να
βγει ο μούστος.
3. Πρίνικος: Περιοχή που οι άνθρωποι
ασχολούνταν με προϊόντα βαφής. Το όνομα Πρίνικος συσχετίζεται με τον
πρινόκκοκο, δηλαδή με τον πυρινόκκοκο = κόκκος του πυρήνα. Ο πυρήνας είναι
κόκκινος.
Πρίνος = Πύρινος . Φούρνος = Πούρνος =
Πύρινος. ( π=φ, ου=υ).
( η πρώτη εξέδρα εξαγωγής πετρελαίου στην Ελλάδα λέγεται πρίνος , όχι
τυχαία )
Το πουρνάρι δικαιολογεί τ’ όνομά του διότι ήταν η κύρια
καύσιμη υλη στους σπιτικούς φούρνους.
5.
Αλέσια: Περιοχή που οι κάτοικοι
άλεθαν στάρι, γι’ αυτό εκεί υπάρχουν νερόμυλοι.
6. Κουλέντια: Η λέξη Κουλάς ή Κουλές ή Γουλάς
είναι αρχαιότατη λέξη που έχει
παρεξηγηθεί και κακώς ερμηνεύεται ως ξενόφερτη. Ο Κουλές στηρίζεται και
παίρνει ισχύ από τις λέξεις
κύλο, κοίλο, κυκλικό και από τα
ρήματα κυλινδέω, κυλίνδω, κυλίω. Είναι φανερό ότι το σχήμα ενός κυλίνδρου είναι σε μικρογραφία το σχήμα ενός πύργου.
Αρχιτεκτονικά ο πύργος είναι κοίλος εσωτερικά ( όπως η εσωτερική
επιφάνεια ενός βαρελιού – κοίλον
θεάτρου ) και κύλος
εξωτερικά (όπως η εξωτερική επιφάνεια του βαρελιού) . Εξάλλου σε πολλές
μας λέξεις το υ =ου ( κυτίο = κουτί ) (υ = ου = οι )
Ειδικά το ρήμα κυλίνδω μας δίνει
μεγάλη βοήθεια για την ερμηνεία του
τοπωνυμίου.
Γνωρίζοντας την πρώτη γραπτή ονομασία της περιοχής, ως Κουλενδία , από το χρυσόβουλο του
Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου βλέπουμε ότι το τοπωνύμιο κυριολεκτεί. Κουλέντια = Κουλενδία = Κουλενδρία = κυλίνδρια = κύλινδροι. Δηλαδή
περιοχή με σειρά κυλίνδρων (πύργων ). Από ένα χρονικό σημείο και
μετά, τα φρούρια ,οι πύργοι και οτιδήποτε
περιτειχισμένο πήρε γενικά το
όνομα «κουλές». Η στρατηγική θέση των κουλεντίων, δίνει το δικαίωμα στην περιοχή να ελέγχει ,εποπτεύει, θεωρεί , από την μια
μεριά τον γουλά
της Μονεμβασίας και από την άλλη
τον Λακωνικό κόλπο με τον
Κουλεντιανό πύργο και τον πύργο του
φονιά. Προσέξτε την σημασιολογική ομοιότητα στις λέξεις. Κακώς μετονομάστηκε σε
ελληνικό.
Πύργος =Πύρ άγω. Είτε το πυρ είναι
από τους αμυνόμενους είτε από τους εισβολείς
είτε πάλι επειδή από τον
πύργο στέλνουν φωτεινά σήματα. Φρούριο, Φρουρός = Πρ-ουρός = πυρ-ούρος
= του πυρός φύλακας (ούρος= ώρος = φύλαξ ). Φρυκτωρός.
Φούτια :
Περιοχή που είχε την δυνατότητα να είναι και «πύργος» και «φρουρός». Φούτια = Φωτιά.
Ε) ΑΠΟ ΤΙΣ ΧΑΡΕΣ
‘Η ΤΙΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ
1. Παναρίτης: Πανάρετος τόπος, τόπος
γεμάτος αρετές ή περιοχή με άφθονα νερά. (Πανάβρυτος)
2. Τάλαντα: Περιοχή με χαρίσματα
(τάλαντα = ταλέντα), είτε πλούσια νερά
είτε άριστες εδαφο- κλιματολογικές
συνθήκες. Θυμηθείτε τα τραγούδια του μπάρμπα Γιάννη του Κούρταλη για τα Τάλαντα.
3. Αχούρι: Το τοπωνύμιο δηλώνει μικρό
χώρο, α-χώρος. (ου = ω=υ).Το αχούρι είναι τσακώνικη λέξη που σημαίνει: άχυρο
(λεξικό Θ. Π. Κωστάκη). Πάλι κάτι πολύ μικρό.
6. Μονόπορο: Ένας μόνο πόρος = μια
μόνο είσοδος.
7. Μονεμβάσια: μοναδική έμβαση.
8. Άψηφη : Το τοπωνύμιο σηματοδοτεί
μια μεγάλη σπηλιά στην περιοχή του Μαραθιά. Ά-ψηφη = όχι μικρή (ψήφος =
μικρό κομμάτι )
ΣΤ) Από την Υδρογραφία στην επιφάνεια της γης ( Βρύσες , πηγάδια
,ποταμοί κ.λ.π)
( Υδρωνύμια )
1. Κεφαλιές : Περιοχή με νερά = κεφαλόβρυσα. Εδώ
αξίζει να πούμε ότι οι άνθρωποι, στην
απόληξη μιας βρύσης, έβαζαν συνήθως μια
λεοντοκεφαλή όπου από το στόμιο
της γινόταν η εκροή του νερού.
Γι’ αυτό και η βρύση
λεγόταν κρήνη , από το κρανίο του ζώου, και μουρήκι από τη μούρη του ζώου. Εξ
άλλου εκεί βάζαμε και εμείς τη μούρη μας για να πιούμε νερό. Μούρη με
μούρη!!!
2.Παραδείσι : Παραδεισένια περιοχή από
πλούσια νερά , μύλους και άφθονες
καλλιέργειες.
3.Φλέβα : Πραγματική υδάτινη φλέβα στον
άγιο Μάμμαντα που τροφοδοτούσε με νερό
τους μύλους.
4. Λίμνες: Τόπος που κρατάει νερό, λιμνάζει το νερό.
5. Γερμάνα = Γερ-μάνα = ιερή μάνα .
(Ιατρός =Γιατρός ) Εδώ έχουμε δυο εκδοχές.
α)
Το τοπωνύμιο να αναφέρεται στην Παναγία μας, στην μητέρα όλων μας , στην ιερή μάνα , στην Άνασσα των
πάντων, στην Παντάνασσα και
β) Γερμάνα = ιερή μάνα = ιερή
πηγή = ζωοδόχος πηγή, που μαρτυρεί
ότι η περιοχή έχει ιερές πηγές. ( οπότε είναι υδρωνυμικό τοπωνύμιο). Όπως και να έχει, είναι ιστορικό
τοπωνύμιο και είναι μεγάλο λάθος που το άλλαξαν σε Κρυόβρυση.
Περισσότερο όμως ενδιαφέρον έχουν τα
δυσερμήνευτα τοπωνύμια, τα οποία στέκονται εκεί αγέρωχα, άπαρτα κάστρα της
ωριάς και περιμένουν να τους ανοίξουμε την καστρόπορτα.
Μερικά δυσερμήνευτα
τοπωνύμια στην περιοχή μας είναι τα:
1) Κύθηρα - Τσιρίγο – Πορφυρούσα 2) Βάτικα 3) Σίμος
4) Φαρακλό 5) Ελίκα
6) Παυλοπέτρι 7 ) Άγιος
Μάμμας (δεν είναι αγιώνυμο, διότι το
χωριό είχε αυτό το όνομα πριν την θεμελίωση του ναού του Αγίου Μάμαντος.
… και πολλά άλλα τα
οποία, με τη βοήθειά σας, στο μέλλον
θα ζητήσουν και αυτά την παρουσίασή τους!!!